Selesko khoslipen

O rasismo dominaciaqo vaj andrune kolonizaciaqo areslo pesqoo maj ućo nivèlo pe kodo so dikhel e rromen le politikaça le ètniko asimilaciaqi andar i periòda le socialiìsto regimosqi, politika jekhe barabaripnasqi maj but phendo thaj maj cirra thodo xor and-i pràksa, savo rodelas o keripen jekhe neve manuśesqo bi-ètniko, kosmopolìto, amòrfo anadar o dikhipe le minoritàro kulturenqo.

Maj but adalatar, andr-odova so o socialìsmo si, sar definìcia, kosmopolìto, maśkarthemutnikano thaj vi daśti tromavel o barabaripen, minimum p-e kulturàlo umal, maśkar o butederipen (maźoritèta) thaj minoritètura, sar sas and-i Jugoslàvija le Titosqi, kaj le minoriteturenqe kulturenqe, dikh athe vi i rromani literatùra, sas lenqe puterdi jekh polìtika barǎrimasqi thaj vazdimasqi, p-e aver rig o rumunikano socialìsmo sas jekh nacionalìsto, etnoćentrìsto, monokulturàlo, lesqi polìtika ovindoj jekh polìtika kulturàlo asimilaciaqi le themutne minoriteturenqi, ta ma vi le ungrikane thaj le germanikane minoritèturenqe, thaj vazdimasqi, pretele ekslusiv, le themutne butederikane (maźoritàro) kulturaqo, i rumunikani, le rumunikane molenqo (valorěnqo) thaj personaliteturenqo andar o nakhlipe thaj andar o akanutnipe, thaj vi heroizaciaqi le personaliteturenqi le rumunikane istorikane, vi kaj kadala sas medievàlo dèspoturǎ, save, pala’ sar sas aʒukerimasqe, sas zorales mamuj e socialìsto princìpurǎ thaj mola, but sikavde sar barabarikane. Adava romàntiko nacionalìsmo sas karakterizime le griźatar vaś o ʒivdǎripen le nakhlimasqe molenqo, le vasnimastar dino le latinikane darrinaqe thaj le themutne istoriaqe, le vazdimastar le tradiciěnqo, le obićejurěnqo thaj le themutne aćarenqo; p-i sociàlo rig, e ideologìě le rumunikane miśkimatenqe vaś i themutni emancipàcia rodensas o phaglipen le tradicionàlo putardimatenqo kaj sas kodolen avere etniaqere, andar e thema kaj ʒivensas e rumùnurǎ, thaj o barabaripen le rumunurěnqo sathanendar, vi le somthanutne minoriteturença (generàlo dominànta, ta ma vi e rroma, e bulgarja, e rutènurja vaj e lipovǎnurja), thaj vi maśkar lende.

Atòska, sas prinʒarde thaj vazdine numaj kodola themutne minoritètura kaj avilesas andar imperiumurěnde – o ungrikano thaj o germanikano – pa savende i România semnosardǎsas, and-o berś 1919, o Tratàto dikhindoj le minoriteturen, politikano gèsto kaj kondicionisardǎ o prinʒaripen le jekhisarimaća le Transilvaniaça – thaj saven sas len i pretèkcia thaj o vastdinipen le daikane-themenqe, save sas and-odole vaxteste mèmbrura le socialìsto blokosqe (i Populàro Ungriko Repuùblika thaj i Demokràto Gernanikani Repùblika). 

P-o drom le nevǎrde bipatǎmasqo le Stalinosqo and-e minoritètura kaj den dab and-o jekhipen le komunistikane blokosqo, o regìmo katar o Bukurèśti ćhinavdǎ godǐ kaj i problèma “le somthanutne minoriteturenqi te ovel thodi and-e prioritàro butja le proletariatosqe” (dikh o Rapòrto Tismäneanu). Akana len prioritèta e Demokratikane Komitètura le minoriteturenqe: Ʒutikano, Rusìtiko thaj Ukrainìtiko, Albanìtiko, Grekìtiko, Serbìtiko, Tatarìtiko thaj Turkìtiko. Khetanes le Antifasćìsto Germanikane Komitetoça thaj le Magjarikane Autonòmo Regionoça (1952-1967), savorre sas organizatòriko mekanìsmura kerde le reseça te śukǎren o gi le ulavde komunitàro tràjosqo le minoriteturenqo anindoj les and-e strukture le themesqe, inklusiv perdal o nacionalizipen sarre xulaimatenqo. Andar adava patrèto le minoriteturenqo daśti dikhel pes o nanaipen jekhe Demokràtiko Komitetosqo vi le rromenqo. De fàkto, i problemàtika le rromenqi sikavel o maj miśtes o asimilaciikano ideàlo le komunìsto regimosqo, maj anglal p-e kritèriěnde klasaqe thaj napal pe ètniko kriteriěnde urǎvde and-i sintàgma le “butikerutne norodosqi”, savo naśti ovelasa aver desar numaj rumunikano.

O sajekh-keripen (i uniformizàcia) p-e sociàlo kriteriěnde thaj o biphenipen le ètniko diferencenqo and-e „socialìsto societèta buterigende barǎrdi” le Ceauśeskosqi sas o avindo phird kaj kerdǎ les o regìmo and-i problèma le minoriteturenqi.

And-e 40 berśa le socialìsto regimosqe e rroma na-s prinʒarde sar themutni minoritèta, i ètniko identitèta ovindoj lenqe sistematik bisikavdi, perdal jekh themutnikani polìtika asimilaciaqi, ande jekhe societetate kaj savorre sas rumùnurǎ, kaj o ideàlo sas te oves rumùnoi, kaj le rromenqe delas pes lenqe i pakiv te oven dikhle sar rumùnurǎ, kaj i korkorutni śànsa le sociàlo mobilitetaqi (phirimasqi) sas te oves kerdo rumùno garavindoj pes vaj diindoj pes rigate i ètniko identitèta. Intergrisajle ande kodoja socialìsto societèta e rroma kaj garavde ke si rroma thaj dine zor karing i totàlo akulturàcia.

E rroma, cïrra, de fàkto, kaj ni akceptisarde adava biulavdikano mimetìsmo, sas e rroma andar e tradicionàlo khetanimata, vakerne rromane ćhibǎaqe, save, inkerindoj penqi ćhib thaj penqe tradìciě, aćhile „bi-integrime” thaj sas dikhle sar avri-le-regulendar, purane-godǎqe, bikamale butjaqe thaj śkolutne edukaciaqe, ovindoj len jekh „parazitàro ʒivipen” thaj „purane konćèpciě ʒivimasqe” „save si jekh bikamipen le regulenqo le sociàlo somʒivipnasqe”. Vaś lende, o diskùrso le socialìsto regimosqo dikhlǎ le rromen alavença kaj anen godǎte o nazìsto vakeripe thaj kerdǎ jekh polìtika izolaciaqi thaj abandonosqi, ta vi sistemàtiko sankcionimasqi perdal o bimeklipen le kerimasqo le purane rromane butěnqo, o bimeklipen le phirutnimasqo thaj o beślǎripen kerdo zoraça, i marginàlo integràcia, o liipen le xurdenqo thaj lenqo thodipen ande xurdenqe-kherende, thaj o liipen le somnakajesqo, o korkorutno barvalipen le tradicionàlo rromenqo odole vramate.

E thavdimata kadale politikaqe asimilaciaqi sas mìnimum duj: pe jekhe rigate, o barǎripen le pesqe-pakivaqo le ʒenesqi (sikavimata le „me”-imasqe) thaj le gruposqi (sikavimata mirre familijaqe / njamosqe), ande savǎte si vi jekh forma naisisarimasqi, anavǎrdi avdives nostalgìa pal-o socialìsto regìmo, ta vi o pharipen ke i ètniko identitèta musaja te ove garavdi, thaj pe avere rigate, o tiknǎripen le ètniko pesqe-pakivaqo (e sikavimata le rromane etniaqe): „Te na ovenas e komunìsturǎ, aćhovavas sastrǎri mirre dadeste. Ta, ìta, kerdǒm fakultèta. O komunìsmo sas i korkorutni periòda andar i istòria le rromenqi kana sas amen vi amen kokala zorale!” „Mirri màmi sas analfabèta, mirro dad kerdǎ fakultèta, man si man doktoràto! Kadava sas o komunìsmo! Ta garavdǎm ke sam rroma!” „Rrom, gaʒo, and-dodoja vràma ni inkerelas pes kònto, savorre ʒivasas maj miśto!” „Sas maj miśto le rromenqe and-i vràma le komunisturenqi” „Atùnći savorre samas rumùnurǎ, tòke akana phenen amenqe cigànurǎ! Numaj ke ame ni ʒanas rromanes, ni phiravas lungo coxe!”

O biliipen pe peste le etnikane identitetaqo, sar normàlo rezùlto kadale politikaqo bilaimasqi le ètniko apartenencaqo, sikavdǒl special perdal o bikamipen le ètniko identitetaqo: “Ni sam rroma, sam rudàrǎ!” “Ni sam rroma, sam rumùnurǎ, ni das duma rromanes, ni phiravas lùngo coxe!” “So, ame sam rroma? Sam uźe, sam pakivale, das duma śukar!” “Si man buti, ni sem rrom!” “Sam rumùnurǎ, si amen amare khera, ame ni beśas ande caxrate!”

E rezùltura jekhe kasave politikaqe sas i marginàlo sociàlo integràcia thaj o kulturàlo etnoćìdo.