Bi-manushipen

O dulipen / i Robija si o maj tikno stàtuso kaj daśti te ovel jekhe manuśes and-o dostipen, o stàtuso jekhe absolutone personàlo, sociàlo thaj ekonòmiko dependencaqo kaj si inkerdo jekh manuś pesqe rajestar, i manuśikani kondìcia kaj o dul / o ròbo kerel butǐ vaś o raj bi te ovel pokindo, kerel sa so phenel lesqe o raj, dekana biandilo ʒi k-o meripen, thaj nanaj les nijekh xakaj / nijekh ćaćipen pe lesqo tràjo. O dul / o ròbo nanaj prinʒardo sar manuś, ov si avri andar i sociàlo jerarhija thaj si dikhlo sar jekh telutni spècia.

Kadǎ sas vi i Robìja le rromenqi, dokumentime ïnkä dekatar o angluno xramosaripen pal-e rroma p-i phuv le rumunikane themenqi, and-o XIV-to śeliberś, thaj kaj inkerdǎ maj but desar jekh paś miǎ berśenqi. Anavǎrdi le abolicionusturěndar “sociàlo lèpra”, i Robìja na numaj ke thodǎ le rromen avri andar i societèta, ta vi inkaldǎ len andar i kondìcia le manuśikane isimatenqi, on ovindoj dikhle sar tragande śeja / obijèkturǎ, bikinde, dine, pal-aćhile sar orso aver buti, phuv vaj kheresqo ʒivutro. Ròburǎ daśti ovenas le bojarěn, le monastirěn, le kumarěn / themesqe-rajen, ta vi le maj barvale gavutnen.

E ròburǎ sas thode jekhe phare eksploataciate, abuzoste thaj violencate, kaj gele dekatar i tortùra ʒi k-o mudaripe. I Robìja, sar fòrma absolùto dependencaqi le ʒenesqi lesqe rajestar sas total aversar desar okolaver fòrme sevnimasqe vaj dependencaqe prinʒarde and-e kodi vràma, sar, te phenas, i jobaʒìa vaj i rumunìa, i palutni phandlindoj le gavutnes le phuvǎtar, sar fòrma ekonomikane dependencaqi, bi te kerel e bojarěs xulaj absolùto le gavutnesqo: le jobagos o bojàri naśti bikinelsas les sar jekhe varesave obijektos, ta le robos va; le bojarěs ni sas les xakaj ʒivipnasqo thaj meripmasqo pe lesqe jobàgurěnde, ama pe lesqe roburěnde, vi kaj kado na sas reglementime thamikanes, va.

O ròbo na sas dikhlo sar manuś, ama sar obijèkto, sigo te ovel thodo p-o taraz / p-o kantàri, mangle love pe leste, bikindo vaj kindo, dino bi lovenqo, dino sar pomàna vaj meklo sar palmeklipe, i rromani famìlia biovindoj prinʒardi sar struktùra le komunitetaqi, ama sar metòda butǎrimasqi le roburenqi, sajekh sar e kheresqe ʒivutre keren ʒivutrorren: jekh mothovipe kaj phenelas pes sas „cigànka kerimasqe”, le mandajeça ke si rromani ʒuvli savǎn isi lan e berśa kana daśti daśti kerel xurden, ʒuvli kaj “lośanǒlsas” maj bute lovenqe kaj daśti lesas pe late, anda kodo kaj daśti barǎrelas o gin le roburěnqo andar jekh avlin.

I Robìja dukhavdǎ zorales vi le rromane xurden, kadala ovindoj ulavde lenqe familiěndar palal sar kamensas e raja, paruvde, dine bi lovenqo vaj bikinde, butivar pe lovende maj tikne desar kodola lile p-e ʒivutrende, anda’ kodo kaj na sas dikhle sar dòsta laćhe butǎqe. I zor kerdi le roburěnqe xulajendar pe rromane ćheja thaj o kinuimos le roburěnqo, bi te oven dośarde le zakonostar, thaj vi aver abùzurǎ le xulajenqe p-e ròburǎ sas generàlo kerimata.

I ortodòkso khangeri, laqe monastirěnça, sas o maj baro xulaj thaj bikinitro rromane roburěnqo. I situàcia le monasterikane roburěnqi sas jekh andar e maj phare: butǐ ʒikaj namaj daśtinas, phare torùre, abùzurǎ so naśti godisaresas… Thaj e kumara / e themesqe-raja, kana denas famìliě roburěnqe le monastirěn, kerensas kado sar pomàna vaj sar diipen le Devlesqe vaś o khoslipen lenqe bezexenqo thaj le aʒukerimaça ke ovela lesnqe o sadajekhutno ʒivipen and-o devlesthan / and-o ràjo.

E avrǎlutne phirutne, e buter andar lende xramosarne thaj plàstiko domba, sikavdile porravde-jakhença e Robijatar le rromenqi, śeral and-o śeliberś le dudenqo thaj and-o śeliberś le naciěnqo, kana i Evropa nakhelsas perdal bare paruvimatende dikhimasqe le societetaqi e intelektuàlo, filozòfikane, ideologikane, kulturàlo thaj politikane miśkimata kodole vremurenqe, savença sas peravde i feudàlo konservatorikani societèta thaj o religiikano dogmatìsmo, thaj vazdenas pe’ o umanìsmo, o konstitucionalìsmo, o putardipen le godisarimasqo thaj o barabaripen maśkar e themesqe themutnende.

“Sǒmas uśtǎrdo sunǎrimastar le baśibaśestar jekhe darabanaqo, kaj avelas andar i avlin jekhe bojarěsqi. Putardǒm m’e kan’ thaj kanavas te ʒanav i kàuza […] sas jekh bitǐinipe, ta jekh bitǐnipe manuśenqo. Pala’ sar dindǒm len, 48 rromane ròburǎ, murśa thaj ʒuvlǎ, sas and-i bar beśindoj ande jekhe krugoste vurdonenqo. K-o maśkar, maj but barvale bojàrja phenensa i timin le ròburěnqi kaj sas sevne. Vardisardǒm but kadava “pazàri”, dikhlǒm sar i daj sas ulavdi laqe ćhejatar oxto berśenqi, le rromestar thaj le phralestar śaj vaś sa laqe trajoste. Dikhlǒm, aśundǒm kana o phral o tikno, jekhe rudimaça kaj phagelsas o ilo, mangelas kodolesqe kaj kinelsas te kinel les vi les thaj te na ulavel les lesqe phralestar. Ta vo, e kinitre le manuśenqe sar lende, asanas le mangimastar le ćhavesqo, thaj o raj savo bikinelsas les tradia les palpale and-o kher vòrta kana kamelsas te angalǎrel “pesqe phrales” ćumidindoj les, thaj gele maj angle le bitǐnimaça. K-o agor sas bikinde sa e manuśa obijèkturǎ: o gelipe sas numaj k-o agor, gelipe kaj vaś e rroburǎ ratesqe phrala sas ulavdipe. Sarsavo ʒeno tradelas pesqe robos kaj kindǎsas les, phandle vastença, karing lesqe khereste […]”,

Lekhelsas o Charles de Bois-Le Comte and-o berś 1834, phenindoj pal-jekh bikinipe rromane roburěnqo andar i Moldova.

Kadja sikavelsas o francikano makhno / pìktori thaj litogràfo andar o XIX-to śeliberś Dieudonnè Lancelot o but ćorivano tràjo le komunitetaqo le rromane roburenqi andar e rumunikane thema, phuvǎqe kherorrença kerde telal i phuv thaj ćiriklěnqe luvorrença phusesqe vazdine pe kilende, kaśt na oven sigo lile le bare paněndar kaj avensas and-e zone kaj avelsas o pani, kaj sas mukle “e cigànura” te keren penqe e ćororre kherorra.